Emre Konuk

Geçtiğimiz hafta, iletişim kuramı perspektifinden hipnozu ele almıştık. Atlamış olanlar için, öncelikle, hipnozun klinik bir yöntem olarak kullanılmasının, ve kullanıldığı takdirde, sürecin işleyişinin, psikoloji alanı içerisindeki tartışmalı konulardan olduğunu not düşelim. Hipnozla ilgilenen pek çok yaklaşımın, hipnozu, hipnotik deneyimi yaşayan kişi üzerinden açıklamaya çalıştığını, iletişim kuramının ise, hipnotist ile hipnoz edilen kişi arasındaki ilişkiye odaklandığını söylemiştik. Bugün, bu ilişkinin niteliği üzerine konuşacağız. Öncesinde, birkaç önemli noktayı kısaca hatırlatmakta fayda var:

Hipnoz, iki kişinin etkileşimiyle gerçekleşir; hipnotist, yönergeler (direktifler) verir, hipnotize edilen kişi ise bu yönergelere karşılık tepki verir. Bu, esasında, bir iletişim sürecidir.

İnsanın öznel deneyimi doğrudan gözlemlenemediğinden, içsel psişik süreçlere dair çıkarımlarda bulunmak ancak iletişimsel davranışları inceleyerek mümkün olur.

Hipnotist, hipnotize edilen kişiyi, önce, kontrolünde olan (istemli), süreç ilerledikçe ise, kendiliğinden gerçekleşen (istemsiz) davranışlarda bulunması için yönlendirir. Kişi, hipnotistin yönergelerine istemdışı karşılık vermeye başladığında, hipnotize olmuş kabul edilir.

Hipnotize edilen kişi, hipnotiste çeşitli mesajlar verir ve diğer sözel veya davranışsal mesajlar aracılığıyla, herhangi bir mesajı ya onaylar ya da yadsır. Kişi davranışını yadsıdığı zaman, istemdışı davranıyor, yani hipnotize olmuş demektir.

Hipnoz, paradoksal mesajlarla karakterize bir süreçtir; hipnotize edilen kişiye aynı anda birbiriyle tutarsız iki yönerge verilir. Hipnotist, hipnotize edilen kişiden istemdışı bir şekilde davranmasını ister. Oysa, belli bir biçimde davranmaya yönlendirmek, söz konusu davranışın kişinin kontrolünde, yani istemli olduğu anlamına gelir.

Hipnotist ile hipnoz edilen arasındaki ilişki

Hatırlarsanız, daha önceki yazılarımızda, kiÅŸilerarası iliÅŸkileri, genel olarak, simetrik (eÅŸit) ve tümleyici (hiyerarÅŸik) olmak üzere iki tarza indirgeyebileceÄŸimizi söylemiÅŸ; bununla birlikte, tümleyici iliÅŸkinin tümleme-ötesi olarak tanımlanabilecek bir türevini ayırt etmiÅŸtik. Bir kiÅŸinin iliÅŸkiyi tanımlamak, yani belli bir çerçevede yapılandırmak amaçlı söylemlerini ve davranışlarını “manevra” olarak tanımlamış; diÄŸer tarafın manevralarını kontrol ederek iliÅŸkiyi kontrol eden kiÅŸilerin, tümleme-ötesi iliÅŸki kurduklarını belirtmiÅŸtik.

Hipnoz sürecindeki iliÅŸki, genel anlamıyla tümleyici (hiyerarÅŸik) bir iliÅŸkidir. Hipnotist, verdiÄŸi yönergelerle iliÅŸkiyi tümleyici olarak tanımlamaya çalışır. Hipnotize edilmekte olan kiÅŸinin bu durumda iki seçeneÄŸi vardır: hipnotistin yönergelerini, yani tümleyici iliÅŸki tanımını kabul etmek ya da direnç göstermek. Ä°letiÅŸim kuramına göre direnç, iliÅŸkiyi simetrik (eÅŸit) olarak tanımlayabilmek için yapılmış olan bir “karşı manevradır”. Karşı manevralarla yanıtlanan hipnotist, yine manevrayla karşılık verir, çünkü karşılıklı manevralar yalnızca simetrik iliÅŸkilerin bir özelliÄŸidir ve hipnotistin kontrol etmeye çalıştığı iliÅŸki tanımına ters düşer.

Peki, ilişkiyi simetrik olarak tanımlamaya çalışan kişi karşısında hipnotistin manevrası ne olur? Hipnotist, kişiden, ilişkiyi simetrik olarak tanımlamasını, mesela kendisine direnç göstermesini talep edebilir. Böyle bir talep, hipnotize edilmekte olan kişi için bir paradoks yaratacaktır, çünkü hipnotistin isteği doğrultusunda direnç göstermek de hipnotiste karşı çıkıp direnç göstermemek de ilişkinin tümleyici olarak tanımlanmasıyla sonuçlanacaktır. Bu durumda hipnotist, ilişkiyi tümleme-ötesi bir düzeyde kontrol etmektedir. Özetle, bir hipnotist, ilişkiyi simetrik veya kendisinin ikincil konumda olduğu biçimlerde tanımladığı zamanlarda, tümleme-ötesi kontrol düzeyine geçmiş demektir.

Hipnoz sürecinde tümleyici bir ilişki kurulmakla birlikte, hipnotist, hipnotize edilen kişinin ilişkiyi tümleyici olarak tanımlamasını da olanak tanımaz. Hipnotist, tam bir kontrol sağlamak için, hipnotize edilen kişinin ilişkiyi herhangi bir şekilde tanımlamasına karşı koyar. İletişim kuramına göre, hipnotize edilmiş kişinin davranışlarının ilişkiyi tanımlamak bakımından geçerliliği yoktur, çünkü kişi, hipnoz esnasında istemdışı davranmaktadır.

Ä°letiÅŸim kuramının öncülerinden Jay Halley’nin bir görüşüne yer vererek bitirelim: Hipnoz, klinik bir yöntem olarak kullanılıp kullanılmaması bir yana, iliÅŸkisel dinamikler bakımından dikkate deÄŸer, ve doÄŸru incelendiÄŸinde, insanı anlamaya dair katkıları bulunan bir olgudur. Yani Jay Haley aslında bize ÅŸunu demek istiyor: Hipnotik iliÅŸkide geçerli ilkeler, günlük yaÅŸamdaki bildiÄŸimiz normal iletiÅŸim ilkeleriyle aynıdır. Hatta biraz çekiÅŸtirecek olursak; insanlarla her zaman kurduÄŸum iliÅŸkinin, özünde hipnotik iliÅŸkiden pek farkı yoktur:

“Nasıl öyle davrandım hala anlayamıyorum”
“Neden hep onun dediÄŸini yapmak zorundayım”
“İçimden bir ses, ‘hayır sakın yapma’ dedi”.
Her gün işe gitmek.
Her akşam eve dönmek.
Fenerbahçe için ölümü göze almak
Eşimizin istekleri çok makul olsa bile yerine getirmemek.

Kaynak

Haley, J. (1972). Strategies of Psychotherapy. (A. Uzunöz, Çev.). New York, NY: Grune Stratton.
Haley, J. (1987) Problem Solving Therapy. Wiley.
Watzlawick, P; Bavelas, J; Jackson, D. (1967). Pragmatics of Human Communication; A Study of Interactional Patterns, Pathologies and Paradoxes.

04.07.2012