Çocuk ve Genç

Ceza gerekli ve işlevsel bir uygulama mıdır?

ÇocuÄŸumuzun beÄŸenmediÄŸimiz, onaylamadığımız davranışını deÄŸiÅŸtirmesine yardımcı olmak, ona yol göstermek, yeni istenen davranışları yerleÅŸtirmek için ceza doÄŸal bir yöntem deÄŸildir. Ceza, eleÅŸtirmek, kızmak, bağırmak, vurmak, mahrum etmek ÅŸeklinde bir davranışa kısa süreliÄŸine engel olabilir. EtkinliÄŸi kısa ve geçici olup öğretici deÄŸildir. O davranışın yapılmaması gerektiÄŸini anladığından deÄŸil, ceza korkusundan bir süre için yapmaz. Ceza ile mutlu olmayı, sevgiyi, yaratıcı düşünmeyi öğretemeyiz. Dersinde, duygusal ya da öğrenme sorunları nedeniyle dikkat problemi olan bir çocuÄŸa, matematik sorusundaki hatayı “nasıl olur da görmezsin” diyerek, ya da yazdığı kompozisyonu eleÅŸtirerek, kızmak belki de sırf aldığı notlar nedeniyle tv, bilgisayar, arkadaÅŸ ziyaretlerini engellemek o hataları yapmamasını saÄŸlamaz. Buna ait yaptırımları çocuk zaten aldığı notlarla görmektedir. Burada yaklaşım, notu kırılan bilginin nasıl öğretileceÄŸi olmalıdır. Bu nedenle gerekli ve iÅŸlevsel deÄŸildir.

Çocuklar “yanlış bir ÅŸey” yaptıklarında kendilerine verilen cezanın amacına ulaÅŸabilmesi için uyulması gereken prensipler nelerdir? Neden bu prensiplere uyulmalıdır? Uyulmadığı takdirde ne gibi sonuçlarla karşılaşılır?

Ceza çocuÄŸu aÅŸağılayan, küçük düşüren, güvenini sarsan, öfke ve kızgınlık yaratan sonuçlar yaratır. Hele ıspanağını yemediÄŸi için TV izlememe cezası almasının ya da “sevmemekle” suçlamanın hiçbir iliÅŸki ve mantığı yoktur. Yapılması gereken, davranışların sonucunu yaÅŸamasına fırsat vermektir. Odasını toplamaması, derslerini zamanında yapmaması, yemek yememesi, düzenli banyo alışkanlığı olmaması, zamanında yatmaması gibi durumları düşünürsek çocuk zaten bunun sonuçları ile etkisini yaşıyor. Dağınık oda bir süre sonra aradığı eÅŸyaları bulamayacağı bir ortama dönüşüyor, ders notları öğrenme süreçleri olumsuz etkileniyor, yemekten aç kalkıyor, arkadaÅŸlarından banyo uyarıları gelmeye baÅŸlıyor, okula yorgun gidiyor gibi. Ä°ÅŸte bu noktada iç kontrol devreye girebiliyor. Bunların olumlu davranışlara dönebilmesi için annelerin o odaları toplamakta direnmesi, dersleri için devamlı zamanı hatırlatmaması, baÅŸka bir yiyecek sunmaması, banyosunu hatırlatmaması, yatma saati için devamlı uyarıcı olmaması ile tutarlı davranışlarda bulunarak her olumlu davranışı takdir edip överek desteklemeleri ile mümkündür. Odasını toplamasının kendisine kolaylık saÄŸladığını bu ÅŸekilde öğrenmiÅŸ olur. Ödül açısından ise ödül karşılığı davranma tercihini geliÅŸtirmemek gerekir. “Bugün kardeÅŸimle kavga etmezsem ne alacaksın?” pazarlığına olanak tanımayacak yaklaşımlar için maddi ödül ile deÄŸil ancak manevi takdir ve destekle mümkündür.

ÇocuÄŸa ceza verdikten sonra anne ya da babanın “vicdan azabı” çekmesi sık rastlanan bir durum mudur? Öyle ise bunu önlemenin yolları nelerdir?

Çocukların davranış seçeneklerine karşı ebeveynlerin seçenekleri daha sınırlıdır ve güce yöneliktir. Güçlü olduğunu, kontrol eden olduğunu, bunu ödetecek olduğunu göstermek için bağırır, kızar, vurur, saçını çeker, mahrum eder ceza verir. Yani en çabuk, en ani tepkileri gösterir. Kısa bir süre sonra da kendiyle yüzleşip, pişman olur, vicdan azabı çeker. Bu noktada da tam tersi olumlu tutum ve yaklaşımlarla tefli etmeye çalışır. Bu durum çocuğun dengesini daha çok bozar. Doğru davranışı öğrenmekte zorlanır, büyüklere ve kendine güveni azalır, ilerde kendisi de bu dengesiz kişilik özelliğine aday bir ebeveyn olabilir.

Psikoloğun kendi çocuklarına uyguladığı ceza var mı?

Biri 18 yaşında erkek, diÄŸeri 10 yaşında kız iki çocuk annesiyim. OÄŸlumu yetiÅŸtirirken, genç anne olmam ve mesleki tecrübelerimin farklılığı ile anlattığım örneklere benzer yaklaşımları yaptım. Tüm bu paylaÅŸtıklarım, mesleki ve yaÅŸam tecrübelerimi kapsıyor. Kızımda ise bu bilincin farkını daha olumlu yaÅŸadığımı söyleyebilirim. Åžimdi her ikisine de ödül ve ceza yerine davranışlarının sorumluluÄŸunu almalarını saÄŸlayacak yaklaşım, deÄŸerlendirme ve takdir ile yaklaşıyor ve sonuçların keyfini yaşıyorum. Duygu olarak kızgınlığı deÄŸil, zarar verici kızgınlığı ebeveynin güçsüzlüğü, kontrol kaybı, ego tatmini olarak görüyorum. Çünkü kızgınlığın altında anlaşılamamışlık, sıkıntı, üzüntü, yalnızlık, deÄŸersizlik vardır.

Şeyda Özdalga, Uzman Klinik Psikolog - DBE Çocuk ve Genç Bölümü