Çocuk ve Genç

'Erken Çocukluk Döneminde Model Alma' konusuna baÅŸlamadan hemen önce erken yaÅŸ dönemlerinin özelliklerine bir göz atalım. DoÄŸumdan sonraki ilk üç yılı geride bıraktıktan sonra pek çok çocuk da, artık ondan her istenilene “hayır” deme ve inatlaÅŸmanın yerini giriÅŸkenlik alır. 3-4 yaÅŸlarındaki çocuk fiziksel açıdan oldukça geliÅŸmiÅŸ ve çok hareketlidir. Bundan dolayı çocuÄŸun eylem, istek ve hedefleri de geniÅŸlemiÅŸtir. “GiriÅŸim”, yaptığı her iÅŸin zorunlu bir parçasıdır. Bitmek bilmez bir öğrenme merakı ile enerjisi hiç bitmeyecekmiÅŸ gibi sürekli hareket halindedir ve dış dünyayla ilgili pek çok soru sorar. Sorularına da bıkmadan, sabırla, uygun ve doÄŸru cevaplar vermek öğrenme motivasyonunun kırılmaması açısından çok önemlidir. Ä°nce motor becerileri de geliÅŸmiÅŸtir, kalem tutmaya bir ÅŸeyler karalamaya baÅŸlar. Bu dönem tehlikeli durumlara daha fazla maruz kalabilecekleri, kazaların sıkça yaÅŸanabileceÄŸi yaÅŸlardır. Bu sebeple anne ve babaların çok dikkatli olmaları gerekir. Ama bunu fazla abartmadan yapmak, koruyuculuk hissine de bir sınır koyabilmek çok önemlidir. Unutmamak gerekir ki bu süreç de çocuÄŸun olumlu bir benlik olarak geliÅŸtirdiÄŸi giriÅŸim duygusu, onun özgür düşünmesini ve bağımsız davranmasını saÄŸlayarak, onun geleceÄŸe yönelik hedefler kurmasına, bir iÅŸe kalkışmak için özgüvenin geliÅŸmesine ve kendini güçlü hissetmesine yardımcı olacaktır. EÄŸer çocuÄŸun yaptığı her hareket, giriÅŸtiÄŸi her eylem anne baba tarafından kısıtlanır, yasaklanır ise bu durumda giriÅŸimciliÄŸin yerini suçluluk duygusu alacaktır. Çocuk yaptığı her davranışta aileden bir tepki gördüğü için kendini hatalı görecek, kısıtlanmış hissedecek, ceza korkusu ve suçluluk hissi duyacaktır. Böyle bir çocukta özgüveni eksik, ürkek, çekingen, yaptıklarının sorumluluÄŸunu alamayan, ailesine baÄŸlı bir birey olarak yetiÅŸecektir.

Motor hareketlilik ile birlikte sosyal, zihinsel ve dil becerileri de gelişme göstermiştir. Benmerkezcilikten bir parça daha uzaklaşmış olan çocuk artık yavaş yavaş bir oyun arkadaşı ile oyun oynamaya hatta bir grup içerisinde bulunmaya başlar. Arkadaş ilişkileri biraz daha gelişir, paylaşmayı öğrenmeye başlar. Grubun istemediği bir şey yaptığında ve ısrarcı olduğunda kabul görmeyeceğini bilir. Yaptıklarının neticesinde ne ile karşılaşacağını öğrenmeye başlar. Birine vurduğunda onun canını acıttığını, annesini kızdırdığında onun sinirlendiğini üzüldüğünü anlar. Kuralları anlamaya, onlara uymaya, bazen kendi kendine çözümler bulmaya başlar. Dikkat süresi biraz daha fazlalaşmıştır. Beş dakikada bir oyuncak değiştirmeden, daha uzun süre bir oyunla oynayabilir. Kelime sayısı da oldukça fazlalaşmıştır. Kendini daha iyi ifade eden cümleler kurmaya başlar. Öz bakım becerileri de gelişir artık kendi kendine yemek yemek, giyinmek, soyunmak, diş fırçalamak vs. onun için daha kolaydır.

Kendinin diÄŸerlerinden farklı bir birey olduÄŸunun farkındadır. 3 yaşındaki çocuk artık kız mı erkek mi olduÄŸunu bilir. Özellikle karşı cinsten bir kardeÅŸe sahip olan çocuk bunu daha kolay fark eder. Kız, annesi ile erkek çocuk da babası ile birbirlerine benzediÄŸini fark eder. Önceleri farklı cinse olan ilgi ve merak yavaÅŸ yavaÅŸ yerini hemcinse benzemek ve onunla özdeÅŸleÅŸmeye bırakır. Bu yaÅŸlarda çocuÄŸun hayal dünyası oldukça geliÅŸmiÅŸ olduÄŸundan yaptıkları faaliyetler de yaratıcı olmaya baÅŸlar. Kendilerini en sevdikleri masal kahramanının yerine koymayı, hikayeler uydurmayı, dinlemeyi çok severler. Hayal gücünün içine baÅŸkalarını taklit etmek de girer. ÖrneÄŸin en sevdikleri arkadaÅŸları ya da yuva öğretmenleri gibi konuÅŸmak, yürümek, onlar gibi davranmak çok hoÅŸlarına gider. Tabi en fazla taklit edilen kiÅŸiler anneler ve babalardır. Çünkü en fazla vakit, evde onlarla geçirilir. Küçük yaÅŸlardan itibaren çocuk evde annesini gözlemlemeye baÅŸlar, bir yaÅŸ civarında özellikle annenin yüzündeki mimiklerden çok etkilenir. O gülümsüyorsa, bebek de gülümser. AÄŸlıyorsa o da üzgün görünür. Anne bir ÅŸeyden ya da birinden korkmuÅŸ, tedirgin gözüküyorsa bebeÄŸin de o ortamda korkuyor görünmesi çok normaldir. Çünkü annesi onun aynasıdır, anne nasıl hissediyorsa bu bebeÄŸine de yansır. Hamilelik dönemi ve sonrasında, annenin sürekli mutsuz, üzgün olmasının, çocuklarının geliÅŸimlerini olumsuz yönde etkilediÄŸini görebiliyoruz. Bu nedenle küçük yaÅŸlardan itibaren annenin çocuÄŸuna yansıttığı duruÅŸ çok ama çok önemlidir.

Büyüdükçe ve becerileri geliştikçe anneyi taklit etme daha da fazla alana yayılır. Onun gibi konuşmak, ev işlerini taklit etmek (süpürmek, toz almak, sofraya tabak dizmek, yatağı toplamak, telefonla konuşmak vs.) en sık görülen davranışlar arasındadır. Zamanın çoğu anne ile geçirildiğinden hem kız hem de erkek çocuğun anneyi özellikle ev işlerinde daha fazla model aldığı görülebilir. Ama zamanla, erkek çocuk baba ile özdeşim kuracağından babayı model almaya başlar. Banyoya gidip o da traş olmaya çalışır, araba kullanmak ister, onun gibi yürümeye ve oturmaya çalışır.

Taklit etme sadece anne ve baba ile sınırlı değildir. Özellikle anne çalışıyorsa ve çocuk evde bir bakıcı ya da anneanne veya babaanne ile vakit geçiriyor ise onları kendine model alır. Bununla birlikte, televizyonda izlenen programların niteliği de oldukça önemlidir. Çocuk kendine bir çizgi film, masal kahramanını model alabilir. Bu nedenle ailelerin bu konuda da tedbirli olması, uygun olmayan programların izletilmemesi açısından önemlidir.

Model almak en önemli öğrenme yollarından biri olduğundan çocuğun gelişimi açısından büyük önem taşır. Anne ve babalar çocuklarında görmek istemeyecekleri, tasvip etmeyecekleri davranışları kendileri de yapmaktan uzak durmalıdırlar. Bir problemle karşılaşıldığında anne ve/veya baba agresif davranıyor, küfürlü konuşuyor ise, çocuk da bir çözüm yöntemi olarak agresifliği öğrenecektir. Tam tersi olarak da, çocuk da görülmek istenilen olumlu davranışın, anne baba olarak çocuğun önünde sürekli sergilenmesi, onun bu davranışı öğrenmesine yardımcı olacaktır. Örneğin, bağırıp çağırmadan sakince konuşup sorunları çözebilmek, sırasını bekleyerek konuşmak, kitap okumak, her gün saatlerce TV seyretmemek vs. gibi.

Sonuç olarak, her anne babanın çocuÄŸunu olumsuz davranışları nedeniyle eleÅŸtirmeden, ona ceza vermeden önce bir dönüp kendilerine bakmaları,“Ben nasıl davranıyorum, onun için iyi bir örnek oluÅŸturuyor muyum?”sorusunu kendilerine sormaları önemlidir.

Anne ve Babalara Düşen Görevler

• ÇocuÄŸunuzu her koÅŸulda sevdiÄŸinizi gösterin. “Uslu bir çocuk olmazsan seni artık sevmem” gibi cümlelerden uzak durun.


• Ne tamamen çocuÄŸu ürkütecek katı bir disiplin anlayışı, ne de tutarsız, kuralsız, kontrolsüz bir disiplin yöntemi uygulayın. Mantıklı kurallar koyun. Ailedeki herkesin fikirlerini rahatça söyleyebildiÄŸi, paylaşımcı, ortak kararlar alınabilen bir ortam oluÅŸturun. Anne baba olarak da bu düzeni korumaya öncelikle siz özen gösterin.


• Çocuklarınıza tutamayacağınız sözler vermeyin.


• Annelik kadar babalık rolünün de çok önemli olduÄŸunu unutmayın. Olumlu yönde kurulmuÅŸ bir baba-oÄŸul iliÅŸkisi, çocuk için doÄŸru bir rol model oluÅŸturacağı gibi, kız çocuk için de karşı cinsle kurulmuÅŸ ilk iliÅŸki olduÄŸundan, bundan sonraki yaÅŸamında kuracağı iliÅŸkilere dair temelleri oluÅŸturur.

Aslı Kızıltoprak Tuna, Uzman Klinik Psikolog - DBE Çocuk ve Genç Psikolojik Danışmanlık Merkezi